Wielki Wóz

Jacek Napieralski

Wielka Niedźwiedzica jest trzecim co do wielkości gwiazdozbiorem i pokrywa znaczną część naszego północnego nieba. Cały gwiazdozbiór trudno jest rozpoznać w przeciwieństwie do jego części zwanej Wielkim Wozem. Jest to układ siedmiu jasnych gwiazd, tworzących tułów i ogon Niedźwiedzicy. Wielki Wóz jest tak wyraźny, że stanowi znakomity punkt wyjścia do poznawania nieba.

W pogodną i czarną noc dostrzeżemy na niebie wiele gwiazd. Gołym okiem widzimy tylko te najbliższe, których światło wędruje do nas co najmniej kilka lat - np. odległość do Gwiazdy Polarnej jest dla nas niewyobrażalnie duża i wynosi ponad 1000 lat świetlnych. Wydawałoby się, że przy tak wielkich odległościach w kosmosie gwiazdy są bardzo samotne. Ale gdzież tam! Większość z nich żyje w towarzystwie, tworząc układy dwóch lub więcej gwiazd sąsiadujących ze sobą w przestrzeni. W takich podwójnych układach wirują one wokół siebie za sprawą siły grawitacji. Optycznie wydaje się, że przykładem takiego układu podwójnego są Alcor i Mizar w Wielkim Wozie. Gołym okiem widać, że znajdują się bardzo blisko siebie, ale to tylko złudzenie. W rzeczywistości ich wzajemna odległość wynosi ok. 10 lat świetlnych. Podobnie jak dawniej Arabowie i Indianie, również i my możemy sobie przy pomocy Alcora i Mizara sprawdzić ostrość wzroku. Obydwie gwiazdy odnajdziemy w dyszlu Wielkiego Wozu (tak jak zaznaczono na mapce). Jeżeli uda nam się gołym okiem je rozróżnić, oznaczać to będzie, że posiadamy dobry wzrok. Sprawdźmy więc sami! Przy pomocy większej lornetki możemy jednak dokonać prawdziwego odkrycia, ponieważ okazuje się, że obok Mizara ujrzymy jeszcze jedną gwiazdę. Jest nią rzeczywisty partner Mizara - Mizar B (widzimy go jako maleńką kropeczkę). Mizar był pierwszą gwiazdą, którą udało się przy pomocy lunety rozdzielić na dwa składniki. Dokonał tego w 1650 r. włoski astronom Giovanni B. Riccioli i wywołało to wówczas wielkie zdziwienie wśród miłośników astronomii. Taki układ gwiazd nazywamy układem podwójnym. Ale to nie wszystko! Dziś wiemy, że Mizara B obiega jeszcze jeden niewidoczny towarzysz, którego obecność stwierdzono na podstawie zmian w widmie tej gwiazdy. Alcor wraz z pozostałymi gwiazdami układu Mizara mają wspólne pochodzenie i znajdują się w odległości ok. 88 lat świetlnych od nas.

Większość gwiazd żyje w parach i chyba nie lubią one samotności. Chociaż zdarzają się wśród gwiazd również i wielcy samotnicy, a jednego takiego wielkiego samotnika wszyscy doskonale znamy - to nasze Słońce. Bez Słońca życie na Ziemi nie byłoby możliwe. Odczuwamy to zwłaszcza zimą, kiedy na dworze mróz i zimno, a my czerpiemy ze słonecznej energii, grzejąc się w jego promieniach.